102. Umysł przeciwko materii. Jak kryptolodzy zmieniali losy świata

Wykład dr. Marka Grajka, matematyka, laureata Nagrody Złotej Róży za książkę „Nie tylko Enigma. Ryba, która przemówiła”. Festiwal Nauki w Warszawie [25 września 2015]

Poznajemy konflikty zbrojne przez pryzmat wielkich postaci związanych z tymi konfliktami. Rzadko kiedy mówimy natomiast o ludziach, którzy wiedzieli o nich prawie wszystko, mimo że nigdy nie odwiedzali okopów. Przez ich ręce przechodziły najbardziej tajone sekrety decyzji politycznych i wojskowych, które pierwszoplanowi aktorzy konfliktów chcieli ukryć. Mowa o kryptologach – powiedział dr Marek Grajek, otwierając swój wykład im poświęcony, który odbył sie podczas XIX Festiwalu Nauki w Warszawie.

Laureat Nagrody Złotej Róży za książkę „Nie tylko Enigma. Ryba, która przemówiła” poświęcił swój wykład przełomowym momentom z czasów obu wojen światowych oraz zimnej wojny, w których kluczową rolę odegrali kryptolodzy, łamiący szyfry przeciwnika.

Kryptolodzy a polska niepodległość

Słuchacze mogli dowiedzieć się, w jaki sposób w 1917 roku brytyjskiemu wywiadowi udało się odkryć treść niemieckich depesz dyplomatycznych. Uzyskane dzięki temu informacje, dotyczące wrogich działań Niemiec wobec Stanów Zjednoczonych, pomogły przekonać Amerykanów do włączenia się do konfliktu po stronie Ententy. Jak podkreślił Marek Grajek, nie tylko przechyliło to losy wojny, ale doprowadziło pośrednio do odzyskania niepodległości przez Polskę. Był to bowiem jeden z 14 celów programu pokojowego, przedstawionego przez prezydenta USA Woodrowa Wilsona.

Realizacja tego ostatniego prawdopodobnie nie doszłaby do skutku, gdyby sukcesem zakończyła się niemiecka ofensywa na froncie zachodnim na wiosnę 1918 roku. Niemcy przerwali wówczas go w miejscu, gdzie stykały się linie brytyjskie i francuskie. Ich wojska zatrzymały się zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od Paryża. Sukces kolejnego uderzenia zdruzgotałby aliantów. Klęski udało się jednak uniknąć dzięki złamaniu przez Francuzów niemieckich szyfrów. Pozwoliło to ustalić wcześniej miejsce uderzenia i odpowiednio się do niego przygotować.

Nie tylko Enigma

Marek Grajek przypomniał też słynną historię złamania metody szyfrowania niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. Stało się to możliwe dzięki pracy Polaków, kontynuowanej potem przez wielkiego brytyjskiego matematyka Alana Turinga. Nie był to jednak jedyny sukces alianckich kryptologów podczas II wojny światowej. Udało im się też złamać metody szyfrowania niemieckich maszyn T-52 i SZ40/42. Odkrycie tych szyfrów dalekopisowych pozwoliło poznać plany strategiczne hitlerowców, za ich pomocą szyfrowali oni bowiem rozkazy kierowane do swoich grup armii.

Kryptolodzy mieli też swój udział w wojnie na Pacyfiku. Dzięki ich pracy udało się Amerykanom ustalić, że Japończycy uderzą na Midway.Sukces marynarki USA w tej bitwie uważany jest za punkt zwrotny w wojnie na Pacyfiku. Amerykanom dzięki temu zwycięstwu nie tylko udało się bowiem zatrzymać marsz Japończyków, ale też samemu przejść do ofensywy. W ostatecznym zwycięstwie w tej wojnie pomogło im też złamanie kodu, którym Japończycy posługiwali się do przekazywania informacji o ruchach statków zaopatrzeniowych. Jak zaznaczył prelegent, udalo się dzięki temu wyeliminować Amerykanom 90 proc. japońskiej floty handlowej.

Tajemnice sowieckich szyfrów

Amerykańscy kryptolodzy odegrali też ważna rolę w trakcie zimnej wojny. W wyniku operacji „Venona”, w ramach której odczytywano sowieckie depesze, wywiad USA zdemaskował wielu radzieckich agentów usytuowanych na wysokich szczeblach amerykańskiej administracji.