72. Misja Retingera do Polski przed wybuchem Powstania Warszawskiego

Rozmowa z dr. Władysławem Bułhakiem z Instytutu Pamięci Narodowej o „szarej eminencji polskiej dyplomacji” i jego misji do Polski w 1944 roku. Fundacja Wspomagania Wsi [lipiec 2014 r.]

W miesiącach poprzedzających Powstanie Warszawskie do Polski na spadochronie zrzucony został tajemniczy (i niemłody już) „cichociemny” z Londynu. Był to Józef Heronim Retinger, jedna z najbardziej wpływowych,  a zarazem tajemniczych postaci wojennej Europy, wtedy określany jako „kuzynek diabła”. Po co i kto zrzucił go do Polski? Na czym polegała jego misja? Co chciał przekazać Polakom? Czemu chciano go w Polsce zabić? Te pytania do dziś budzą wiele kontrowersji, jak sama postać Józefa Retingera.

Józef Hieronim Retinger urodził się w 1888 r. w Krakowie w rodzinie prawników. Po nagłej śmierci ojca chłopcem zaopiekował się Władysław Zamojski, który w 1906 roku wysłał go na paryską Sorbonę do szkoły nauk politycznych, oraz wprowadził w środowiska europejskich elit.  Retinger w kwestii zawierania pożytecznych, politycznych znajomości (i uzyskiwania kluczowych informacji) okazał się mistrzem nad mistrzami.

W ogarniętej wojną Europie przebywał w Londynie, gdzie działały rządy krajów okupowanych, także Rząd RP na uchodźstwie. Przyjaźnił się i był doradcą generała Władysława Sikorskiego. Dzięki szerokim kontaktom wiedział jakie plany ma Józef Stalin wobec Polski po pokonaniu Hitlera i jakie stanowisko w tej sprawie zajmują alianci. Poznał kulisy konferencji teherańskiej z udziałem „Wielkiej Trójki” (28 listopada 1943 – 1 grudnia 1943). Dla przypomnienia: była to pierwsza z trzech konferencji  poświęconych walce z hitlerowską III Rzeszą. Podczas konferencji Stalin zażądał zmiany granicy Polski po pokonaniu III Rzeszy, opierając ją o tzw. Linię Curzona. W zamian Polska miała uzyskać rekompensatę terytorialną kosztem Niemiec. Prezydent USA Franklin Delano Roosevelt i premier Wielkiej Brytanii Winston Churchila zgodzili się na to żądanie, wiedząc, że bez udziału ZSRR nie poradzą sobie z pokonaniem III Rzeszy. Ze względu na odbywające się jesienią 1944 roku w USA wybory prezydenckie, na prośbę prezydenta Roosevelta liczącego na głosy Polonii amerykańskiej utajniono postanowienia „Wielkiej Trójki” dotyczące kwestii polskiej. O tych ustaleniach nie został powiadomiony także polski Rząd RP na uchodźstwie.

Mimo utajnienia postanowień teherańskich, już w 1943 roku dla Polaków było jasne, że Polska nie zostanie wyzwolona spod okupacji niemieckiej przez wojska aliantów zachodnich, lecz przez Armię Czerwoną. Sowieci parli naprzód i istniało coraz większe podejrzenie, że Polska padnie ich łupem. Misją Retingera było przekazanie polskiemu podziemiu w kraju stanowiska aliantów wobec polityki Stalina. Alianci uważali, że należy iść na ustępstwa wobec ZSRR, obejmujące ustępstwa terytorialne na Wschodzie i ewentualne włączenie komunistów do rządu, negocjując niepodległość lub szeroką niezależność po wojnie. Tuż przed wylotem do Polski Retinger spotkał się z brytyjskim ministrem wojny Anthonym Edenem, którzy potwierdził, że Brytyjczycy są gotowi wesprzeć Polskę w dążeniu do uzyskania niepodległości, ale nie będą prowadzić z ZSRR wojny o polską wschodnią granicę.

Wśród polskich władz natomiast utworzyły się dwa obozy: jeden obóz (na czele z premierem Rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem) był gotowy na ustępstwa wobec ZSRR i chciał skupić się na wynegocjowaniu niepodległości po wojnie (i takiego zdania byli alianci). Drugi obóz, na czele którego stał Wódz Naczelny Polskich Sił Zbrojnych Kazimierz Sosnkowski, był przeciwnikiem jakichkolwiek ustępstw (aczkolwiek sam Sosnkowski był także przeciwnikiem Powstania Warszawskiego).